Preventie in het kort

• Preventie is voorkomen dat gezondheidsproblemen ontstaan of verergeren
• Preventie is essentieel om de volksgezondheid te verbeteren en zorg betaalbaar te houden
• Preventie is het meest effectief wanneer je focust op risicofactoren bij kwetsbare groepen
• Hanteer daarbij een integrale, domeinoverstijgende aanpak door samen te werken met collega’s uit andere domeinen en sectoren
• En betrek de kwetsbare groepen zo vroeg mogelijk bij beleidsontwikkeling, implementatie en monitoring
• Zo draag je optimaal bij aan het terugdringen van grote gezondheidsverschillen

Middelen om zelf aan de slag te gaan met preventie

• Stimuleringsprogramma GezondIn: preventieaanpak op maat
• Toolkit Preventie in de wijk: preventie per wijktype
• Stappenplan rookvrije gemeente
• Stoppen met roken voor lager opgeleiden
• Actie- en stimuleringsprogramma Kansrijke Start voor baby’s en peuters
• Infosheet chronische/toxische stress en gezondheid
• Gesprekstool combineren armoede- en gezondheidsbeleid
• Gecombineerde leefstijlinterventie (GLI)
• Handreiking integraal gezondheidsbeleid voor gemeenten
• Infosheet welbevinden op school
• Prestatieplatform voor gemeenten

Deze soorten preventie zijn er

• Preventie naar soort maatregel/doel
• Preventie naar interventiemethode
• Preventie naar doelgroep
• Preventie naar fase van aandoening

Preventie in de zorg: gezondheidsproblemen tegengaan en voorkomen

Het doel van preventie in de zorg is voorkomen dat gezondheidsproblemen ontstaan of verergeren door tijdig in te grijpen. Dat kan door gezondheidsbevorderende en beschermende maatregelen te nemen. Denk hierbij aan hulp bij stoppen met roken of het vaccineren tegen aandoeningen als baarmoederhalskanker, mazelen en COVID-19.

Daarnaast zijn er preventieve maatregelen die zich richten op de – brede – context van (groepen) personen. Hierbij ligt de focus op risicofactoren die een rol spelen bij gezondheidsproblemen. Een integrale, domeinoverstijgende aanpak is daarbij het meest effectief, vooral in het geval van kwetsbare groepen.

Preventie: essentieel om de zorgkosten te beheersen

Een doeltreffend pakket van preventieve maatregelen is essentieel om de kosten van de zorg in ons land beheersbaar te houden. Volgens een schatting van het RIVM telt Nederland in 2030 zo’n zeven miljoen mensen met een chronische ziekte.

Leefstijlverandering levert beperkte winst op

Mensen met een gezondheidsachterstand ervaren gebeurtenissen en stress in andere domeinen van hun leven als belangrijkste oorzaak van ongezondheid. Leefstijl wordt maar beperkt genoemd als oorzaak. Het zijn vooral zaken als armoede, schulden, onveilig wonen en een onzekere arbeidssituatie die tot ongezondheid leiden.

De World Health Organization (WHO) becijferde dat 29% van de ‘ongezondheid’ ontstaat door leefomgeving en leefomstandigheden. 19% is terug te brengen naar te weinig kennis over gezondheid, te weinig vertrouwen en interventies die niet passend zijn. Daarbij gaat het vaak om mensen uit kwetsbare groepen. Met leefstijlinterventies, die vaak onvoldoende toegankelijk zijn voor deze mensen, is hier in eerste instantie relatief weinig winst te behalen.

Chronische stress: risicofactor nummer één

Uit onderzoek van Pharos blijkt dat een veel groter percentage van ongezondheid ontstaat door risicofactoren in de context. Daarbij vormt chronische stress het belangrijkste gevaar: zo lijdt 21% van de (SES) aan chronische stress, angst of depressie. Ter vergelijking: van de mensen met een hoge SES kampt 9% met dit soort klachten.

Zelf aan de slag met preventie: praktische en strategische hulpmiddelen

Wie beroepsmatig aan de slag moet met preventie, hoeft niet altijd zelf het wiel uit te vinden. Er is een scala aan praktische en inspirerende middelen voorhanden om op elk niveau gericht en gestructureerd werk te kunnen maken van preventie. Elf middelen uitgelicht.

1. Stimuleringsprogramma GezondIn: preventieaanpak op maat

Initiatief van Pharos en Platform31. GezondIn helpt Nederlandse gemeenten om gezondheidsverschillen lokaal terug te dringen door het formuleren van een preventieaanpak op maat. Naast persoonlijk advies biedt GezondIn deelnemende gemeenten landelijke- en regionale bijeenkomsten, workshops en een uitgebreide kennisbank met 160 informatieve en inspirerende publicaties en dossiers zoals:

• • Kennisdossier preventie en zorg voor gemeenten
  • Actiekaart wijkaanpak stoppen met roken
  • Kennisdossier overgewicht
  • Themadocument Gezondheidsvaardigheden en basisvaardigheden – Handvatten voor gemeenten

2. Toolkit Preventie in de wijk: preventie per wijktype

Een uitgave van het RIVM (gratis download). Geeft aan de hand van negen wijktypes een overzicht van relevante preventiethema’s plus bijbehorende (erkende) interventies. Bedoeld voor medewerkers van gemeenten, GGD’en en professionals in het medisch en sociaal domein die streven naar een integrale preventieve aanpak.

3. Stappenplan rookvrije gemeente

Roken is de grootste vermijdbare doodsoorzaak in Nederland. Rookvrije Generatie (een initiatief van Hartstichting, KWF en Longfonds) maakte een stappenplan om gemeenten rookvrij te maken. Ander handige hulpmiddelen van Rookvrije Generatie zijn:

• • Juridische notitie rookvrije openbare ruimtes
  • Q&A rookvrije openbare ruimtes
  • Toolkit voor naleving rookvrij terrein

4. Aanvullende actielijnen stoppen met roken voor lager opgeleiden

Stoppen met rokenzorg voor iedereen is een brochure van de coalitie Iedereen Rookvrij. Bevat drie praktische actielijnen die ervoor moeten zorgen dat over vijf tot tien jaar zoveel mogelijk mensen met een lagere opleiding – een relatief lastig te bereiken doelgroep – zijn gestopt met roken.

5. Actie- en stimuleringsprogramma Kansrijke Start voor baby’s en peuters

De eerste 1000 dagen zijn cruciaal in het leven van een kind. Een succesvolle start vergroot de kans op een goede ontwikkeling in de jaren erna. Doel van het actieprogramma Kansrijke Start (een initiatief van het Ministerie van VWS) is zoveel mogelijk kinderen de kans geven op een goede start. Het bijbehorende stimuleringsprogramma lokale coalities Kansrijke Start ondersteunt gemeenten bij het vormgeven van lokale coalities Kansrijke Start.

6. Infosheet welbevinden op school

Kinderen zijn op school om te leren en zichzelf te ontwikkelen. Dit lukt het beste als ze zich er veilig voelen en zichzelf kunnen zijn. Het Pharos-infosheet welbevinden op school biedt scholen informatie, feiten en cijfers over de sociaal-emotionele ontwikkeling en het welbevinden van kinderen. Ook bevat het handvatten om als school, gemeente en Gezonde School Adviseur te werken aan een positief leerklimaat voor kinderen en leraren.

7. Infosheet chronische/toxische stress en gezondheid

Chronische stress is slecht voor de geestelijke, lichamelijke en maatschappelijke gezondheid van mensen. Schulden en gebrek aan perspectief kunnen een oorzaak zijn van chronische stress. Chronische stress is de belangrijkste risicofactor voor een ongezonde leefstijl. Met het Infosheet chronische/toxische stress en gezondheid biedt Pharos professionals in het medisch en sociaal domein handvatten om werk te maken van een integraal stresspreventiebeleid.

8. Gesprekstool combineren armoede- en gezondheidsbeleid

Helpt gemeenten om gezondheids- en armoedevraagstukken in een gecombineerde beleidsaanpak te vatten. De tool is primair bedoeld voor ambtenaren armoedebeleid en (publiek) gezondheidsbeleid en aanjagers of kwartiermakers die bezig zijn beide domeinen te verbinden. Zij kunnen met de gesprekstool inventariseren waar hun gemeente staat op dit gebied: wat gaat goed, waar liggen kansen voor verbetering. De tool is een gezamenlijke uitgave van het Verwey-Jonker Instituut en Gezond in… (Pharos en Platform 31).

9. Gecombineerde leefstijlinterventie (GLI)

Een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) is gericht op het tegengaan van overgewicht of obesitas. Bij een GLI werken professionals uit verschillende disciplines samen. Als team helpen zij mensen uit de doelgroep gezonder te gaan leven en dat ook te blíjven doen. Er zijn vier erkende GLI-programma’s, die vanuit de basisverzekering worden vergoed:

1. 1. BeweegKuur
   2. SLIMMER
   3. Cool
   4. Samen Sportief in Beweging

Let wel: een GLI is een voorbeeld van een enkelvoudige standaardinterventie voor een zo breed mogelijke groep. Bij preventieve zorg voor mensen uit kwetsbare groepen is een persoonsgerichte aanpak vrijwel altijd effectiever. Houd hier rekening mee bij het definiëren van je preventiebeleid en zorg voor een goede balans tussen standaardoplossingen en maatwerk.

10. Handreiking integraal gezondheidsbeleid voor gemeenten

Handreiking voor het maken, uitvoeren en evalueren van integraal gezondheidsbeleid en integrale wijkgerichte gezondheidsbevordering. Doelgroep zijn gemeentelijke beleidsmedewerkers en professionals in het sociaal en medisch domein. De handreiking is een coproductie van RIVM en een aantal kenniscentra, waaronder het Voedingscentrum, Trimbos Instituut en Pharos.

11. Prestatieplatform voor gemeenten

Op dataplatform Waarstaatjegemeente.nl is te zien hoe gemeenten ervoor staan op tal van terreinen. Van bouwen en wonen tot onderwijs tot mobiliteit. Door inzicht te krijgen in deze data, kunnen gemeenten waar nodig hun prestaties verbeteren. Uiteraard is er ook een dashboard gezondheid.

Screening als vorm van preventie

Ook ‘screening’ is een vorm van preventie. Hierbij wordt onderzoek ingezet om aandoeningen in een zo vroeg mogelijk stadium te signaleren en te behandelen. Voorbeelden van (grootschalige) screeningsprogramma’s zijn de bevolkingsonderzoeken borstkanker, baarmoederhalskanker en darmkanker.

Veel screeningsaanpakken nog onvoldoende toegankelijk

Net als bij elke andere preventievorm valt of staat het succes ervan met het effectief bereiken van de doelgroep. Uit onderzoek van Pharos blijkt dat veel van de huidige screeningsaanpakken onvoldoende toegankelijk of bereikbaar zijn voor mensen in kwetsbare posities.

Begrijpelijke voorlichting voor mensen in kwetsbare posities

Om bevolkingsonderzoeken voor iedereen toegankelijk te maken, ontwikkelde Pharos in samenwerking met het RIVM begrijpelijke voorlichtingsmaterialen. Zo zijn er nu eenvoudige uitlegvideo’s en informatiekaarten over de onderzoeken naar baarmoederhalskanker, borstkanker en darmkanker. Professionals in het zorg- en sociale domein kunnen deze gebruiken om mensen uit kwetsbare groepen op een laagdrempelige manier te informeren over deze onderzoeken.

5 succesfactoren voor een effectief preventiebeleid

Een effectief preventiebeleid valt of staat met het voldoen aan een aantal randvoorwaarden. Deze vijf succesfactoren zijn essentieel voor het formuleren en uitvoeren van een effectief preventiebeleid.

1. Focus op kwetsbare groepen

Preventie is het meest doeltreffend wanneer je inzet op hulp aan kwetsbare groepen: mensen die in armoede leven, laagopgeleid of migrant zijn en/of te maken hebben met chronische stress. Meestal gaat het hierbij om mensen met een lage ‘ses’ (sociaaleconomische status). Zij hebben bovengemiddeld vaak gezondheidsproblemen en een lagere (gezonde) levensverwachting. Ook kennen ze doorgaans minder goed de weg wanneer het gaat om het inschakelen van hulp.

Door je te richten op deze groepen zijn de resultaten van je maatregelen maximaal. Bovendien draagt deze aanpak ertoe bij dat vermijdbare gezondheidsverschillen tussen de verschillende bevolkingsgroepen in ons land afnemen.

2. Maak optimaal gebruik van kennis over sociaaleconomische (gezondheids)verschillen

Klinkt als een open deur, is het niet. Door gebruik te maken van kennis over sociaaleconomische (gezondheids)verschillen, kun je beter beoordelen welke preventieve interventies in welke situatie het meest effectief zijn.

Voor de doelgroep waar de meeste gezondheidswinst is te behalen – de hierboven genoemde kwetsbare groepen – zal dat vaak een persoonsgerichte aanpak zijn. Maatwerk dus, met oog voor de complexe leefsituaties en complexe gezondheidsproblemen van deze mensen.

3. Hanteer een integrale preventieaanpak

Bij een integrale preventieaanpak ligt de focus zowel op het gedrag van mensen als op hun omgeving (fysiek en sociaal). Veel gezondheidsproblemen zijn niet te herleiden tot één enkele oorzaak. Ogenschijnlijk op zichzelf staande factoren kunnen elkaar versterken en iemands gezondheid negatief beïnvloeden.

Mensen met een lage sociaaleconomische status (ses) leven bijvoorbeeld  relatief vaak in armoede. Dit vergroot de kans op chronische stress door geldzorgen. Wat het weer moeilijker maakt om te stoppen met roken of om gezonder te gaan eten. Bij een integrale aanpak werken verschillende partijen uit het sociaal en medisch domein (gemeente, buurtwerk, GGD, UWV, huisartsen etc.) intensief samen.

4. Betrek de doelgroep bij je preventiebeleid

Doelgroepgericht werken is cruciaal om je preventiebeleid succesvol te maken en zo ook gezondheidsverschillen te verkleinen. Betrek dus de groepen waar het om gaat al aan de voorkant bij het vormgeven van je beleid. Doe je dat niet, dan is de kans groot dat hun geluid niet wordt gehoord en ze buiten beeld blijven bij het formuleren van je maatregelen.

Je doelgroep willen bereiken is één. Dat ook daadwerkelijk (kunnen) doen is een ander verhaal. Pharos ontwikkelde een aantal handige tools om je hierbij op weg te helpen:

• • Handreiking Inwoners in de hoofdrol Gratis brochure (pdf) met praktische handvatten om inwoners met een lage ses te bereiken en te betrekken bij gezondheidsbeleid en -uitvoering.
  • Checklist Bereiken en Betrekken inwoners Geeft een overzicht van zaken waarmee je rekening moet houden wanneer je mensen met een lage ses en/of migrantenachtergrond wilt bereiken en betrekken. Bedoeld voor gemeenten (wethouders, beleidsmedewerkers). Eveneens kosteloos te downloaden.
  • Incompany training ‘Bereiken en betrekken van bewoners met een lage ses’ (2 dagdelen). Biedt kennis en handvatten voor het betrekken van bewoners met lage ses. Hoe doe je dat eigenlijk en waar begin je? Na deze training ben je beter in staat om in je eigen gemeente aan de slag te gaan. Voor meer informatie en een kostenopgave kun je contact opnemen met de coördinator trainingen: (030) 234 98 00 of training@pharos.nl.

5. Ontwikkel je preventiebeleid altijd samen met álle betrokken partijen

De optelsom van alle hierboven genoemde succesfactoren. Om een integrale aanpak te formuleren op basis van bestaande kennis mét oor voor de stem van je doelgroep, is ‘co-creatie’ het sleutelwoord. Betrek dus al je stakeholders bij het maken, uitvoeren, monitoren en evalueren van beleid. Denk daarbij aan collega’s, professionals uit het veld, externe deskundigen uit het medisch en sociaal domein én je uiteindelijke doelgroep.

1. Preventie naar soort maatregel/doel

Bij een indeling naar soort preventieve maatregel (ook wel: naar doel) wordt een onderscheid gemaakt tussen:

• • Gezondheidsbevorderende maatregelen (stimuleren van een gezonde leefstijl en een gezonde fysieke en sociale omgeving).
  • Gezondheidsbeschermende maatregelen (gericht op het beschermen van de volksgezondheid, denk aan controle luchtkwaliteit, voedselveiligheid, kwaliteit drinkwater).
  • Maatregelen ter preventie van ziekten (gericht op het voorkomen of in een vroeg stadium signaleren van bepaalde aandoeningen, onder meer door vaccinaties, screening en het verstrekken van preventieve medicatie).

2. Preventie naar interventiemethode

Indeling die onder meer gebruikt wordt binnen de Handreiking gezonde gemeente (zie ook hierboven). Hierbij wordt een onderscheid gemaakt op basis van de volgende vijf methoden:

• • Signaleren en individueel advies geven (o.a. signalering overgewicht op scholen, screeningsprogramma’s, gerichte oudervoorlichting op het consultatiebureau).
  • Voorlichting en educatie (lesprogramma’s voor scholen, landelijke publiekscampagnes etc.).
  • Ondersteunen (o.a. korte adviesgesprekken door huisarts, preventieve groepscursussen in de ggz, beweegprogramma’s)
  • Effectief inrichten van de fysieke en sociale omgeving (meer speelruimte voor kinderen, rookvrije zones, het stimuleren van onderlinge betrokkenheid en samenwerking tussen wijkgenoten etc.).
  • Regelgeving en handhaving (wetten, vergunningen, reclamebeleid, prijsmaatregelen als accijnzen of subsidies etc.).

3. Preventie naar doelgroep

Doelgroepen van preventieve maatregelen kunnen op basis van verschillende criteria gedefinieerd worden. Bijvoorbeeld op basis van leeftijd (zuigelingen, peuters, jongeren, ouderen etc.). Of op basis van een verhoogd gezondheidsrisico (o.a. mensen uit kwetsbare groepen, met aangeboren aandoeningen, zwangere vrouwen).

Binnen doelgroepen wordt vervolgens vaak onderscheid gemaakt naar ziektestadium (van gezonde mensen tot mensen met een aandoening). Bij elk stadium hoort een specifieke manier van preventie:

• • Universele preventie. Focust op (delen van) de gezonde bevolking. Doel van de maatregelen is een gezonde leefstijl bevorderen en te beschermen tegen negatieve invloeden.
  • Selectieve preventie. Gericht op doelgroepen met een verhoogd gezondheidsrisico op een bepaald gebied.
  • Geïndiceerde preventie. Heeft als doelgroep mensen met beginnende klachten. Doel is klachten verminderen of voorkomen dat deze verergeren.
  • Zorggerelateerde preventie. Preventie ter voorkoming van complicaties/beperkingen bij patiënten met een bepaalde ziekte.

4. Preventie naar fase van aandoening: primaire, secundaire en tertiaire preventie

Een tweede indeling van preventie naar fase van aandoening is de onderverdeling in primaire, secundaire en tertiaire preventie:

• • Primaire preventie. Voorkomen dat gezonde mensen ziek worden door het nemen van maatregelen die een gezonde leefstijl bevorderen en beschermen tegen negatieve invloeden.
  • Secundaire preventie. Gericht op het voorkomen of in een vroeg stadium signaleren van bepaalde aandoeningen, onder meer door vaccinaties, screening en het verstrekken van preventieve medicatie.
  • Tertiaire preventie. Preventie ter voorkoming van complicaties/beperkingen bij patiënten met een bepaalde ziekte.

Preventie in de praktijk: cases en best practices

Inspirerende cases en best practices van partijen die zich ook met preventie bezig houden, kunnen je helpen je eigen koers te bepalen of verder te verfijnen.

• Lokale en regionale preventieakkoorden
  

  Lokale en regionale preventieakkoorden zijn doorvertalingen van het Nationaal Preventieakkoord uit 2018. Het Nationaal Preventieakkoord richt zich op het terugdringen van roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik.

  VNG en Pharos publiceerden een serie brochures waarin vier nationale en regionale preventieakkoorden en hun totstandkoming nader worden belicht. Met cases uit:

  • Rotterdam Rijnmond
  • Súdwest-Fryslân
  • Zaanstad
  • Venray

Een vijfde brochure gaat over de samenwerking tussen gemeenten en verzekeraars op het gebied van preventie.

• Twintig jaar preventie

Dit overzicht belicht de opbrengsten van een groot aantal preventieprojecten, geïnitieerd door ZonMw. Opgebouwd rond zes thema’s:

• • Gecombineerde leefstijlinterventie
  • Gezond op school
  • Alles komt samen in de wijk
  • Kennisinfrastructuren als motor voor implementatie
  • Alles over seks
  • Gezond op het werk

• Samenwerken voor een rookvrij Nijmegen
  

  Om Nijmegenaren te helpen stoppen met roken, werken de gemeente en Pharos samen met lokale partners én de inwoners om wie het gaat. Het resultaat: meer stoptrajecten, meer rookvrije zorgcentra en betere informatievoorziening. De kennisbank van Pharos bevat een uitgebreide beschrijving van de case.

• Lokale en regionale nota’s gezondheidsbeleid
  

  Loketgezondleven laat zien hoe verschillende Nederlandse gemeenten en regio’s hun lokale of regionale nota gezondheidsbeleid vormgeven en welke verbindingen er worden gemaakt met andere domeinen. Met cases uit:

  • Utrecht
  • Rheden
  • Zuid-Limburg
  • Kennemerland
  • Regio IJsselland

Preventie: de wettelijke kaders

Gemeenten, zorgverzekeraars en zorgkantoren hebben een aantal wettelijke taken en verantwoordelijkheden bij het uitvoeren van preventiebeleid op lokaal niveau. Deze zijn omschreven in vijf wetten.

• Wettelijke kaders voor gemeenten
  

  Voor gemeenten zijn de volgende drie wetten van belang bij het vormgeven en uitvoeren van hun preventiebeleid:

1. 1. De Wet publieke gezondheid (Wpg). Is van toepassing op het lokale gezondheidsbeleid, bestrijding van infectieziekten, de jeugdgezondheidszorg, ouderengezondheidszorg en gezondheidsbevordering.
   2. De Jeugdwet. Voor alle vormen van jeugdhulp en bekostiging van kinderbeschermingsmaatregelen en jeugdreclasseringsmaatregelen.
   3. De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Hierin is het bevorderen van maatschappelijke participatie geregeld. In de WMO is ook vastgelegd dat gemeenten een actief beleid moeten voeren op het gebied van preventie en vroegsignalering.

Loket Gezond Leven (een platform van RIVM/VWS) heeft de belangrijkste punten uit elke wet op een rijtje gezet in een overzichtelijke toelichting.

• Wettelijke kaders voor zorgverzekeraars en zorgkantoren
  

  Voor zorgverzekeraars en zorgkantoren zijn de volgende twee wetten van belang bij het uitvoeren van hun taken op preventiegebied:

1. 1. De Zorgverzekeringswet (Zvw). Hierin is bepaald dat een zorgverzekeraar zorg regelt als een verzekerde een beroep moet doen op zijn zorgverzekering.
   2. De Wet langdurige zorg (Wlz). Regelt de zorg voor mensen die 24 uur per dag zorg of toezicht nodig hebben. Zorggerelateerde preventie wordt vergoed door de zorgkantoren.

Loket Gezond Leven heeft ook van deze wetten de belangrijkste punten overzichtelijk toegelicht.

• Gemeentepolis: ook voor betaalbare integrale preventie

Vrijwel elke Nederlandse gemeente biedt een voordelige collectieve zorgverzekering aan voor sociale minima. Met deze polis kunnen verzekerden ook gebruikmaken van programma’s voor integrale preventie. Veruit de meeste gemeenten laten de aanvraag van een Gemeentepolis via Gezondverzekerd.nl lopen.

• SPUK-regeling en Gezond en actief leven akkoord (GALA)

De SPUK-regeling maakt het voor gemeenten mogelijk stevig in te zetten op preventie. De SPUK-regeling bundelt geldstromen die zich richten op het stimuleren van gezondheid, sport en bewegen, preventie en het versterken van de sociale basis. Daarmee geeft de SPUK-regeling vorm aan de afspraken die zijn gemaakt in het Integraal Zorgakkoord (IZA) en het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). Beide akkoorden vragen extra aandacht voor het terugdringen van vermijdbare gezondheidsachterstanden bij kwetsbare groepen.

Geen effectief preventiebeleid zonder begrijpelijke informatie

Zonder toegankelijke communicatie- en voorlichtingsmiddelen is de kans groot dat je preventiebeleid weinig of geen impact heeft op mensen uit kwetsbare groepen (o.a. laaggeletterden en mensen die de Nederlandse taal niet machtig zijn). Wij ontwikkelden een aantal tools die ervoor zorgen dat je middelen wel effectief zijn en je de groepen bereikt die je wilt bereiken.

• Checklist Toegankelijke Informatie
  Helpt bij het maken van begrijpelijk voorlichtingsmateriaal zoals folders, apps, websites en eHealth. Gebruik deze checklist voordat je het materiaal gaat ontwikkelen.
• Handreiking ontwikkelen begrijpelijke medische informatie
  Richtlijnen voor de ontwikkeling van begrijpelijke medische informatie in woord en beeld.
• Zeven bloopers in voorlichtingsmateriaal
  De zeven meest voorkomende onduidelijkheden in voorlichtingsmateriaal plús voorbeelden hoe het wel moet.