Symposium Psychische zorg voor vluchtelingen – Hoe gaat het en wat kan beter?
‘Investeer in dat eerste gesprek, in het eerste begin’
Werken aan vertrouwen, oog voor context en verwachtingen. Het belang van dat eerste contact tussen vluchteling en professional. Het zijn essentiële ingrediënten in de hulpverlening aan vluchtelingen, zo bleek tijdens het symposium Psychische zorg voor vluchtelingen. ‘Het is een misvatting dat psychische gezondheid zich enkel in het hoofd van mensen afspeelt.’ En: Niet elke vluchteling kampt met PTSS’.
‘Hoe kan het dat in een land als Nederland de psychische zorg aan vluchtelingen toch nog te kort schiet?’, vraagt Aram Hasan, oprichter van het Coteam (Culturally Orientated Trauma Expertise & Motivation Center) zich hardop af. De psychiater is de keynote spreker op het symposium Psychische zorg voor vluchtelingen dat op 12 maart in Utrecht werd gehouden. Zijn presentatie vind je hier.
Week tegen de Gezondheidsverschillen, 9-13 maart 2020
‘Een week waarin we extra aandacht hebben gevraagd voor mensen die door omstandigheden minder kans hebben op een gezond leven, die minder kans hebben om gezond oud te worden. Misschien is het logisch dat er gezondheidsverschillen zijn. Chronische stress vanwege de vlucht uit het moederland, onduidelijkheid over de asielprocedure, onzekerheid over familie in het thuisland. Armoede, schulden, eenzaamheid. Factoren die ten grondslag liggen aan gezondheidsverschillen. Maar wat ik helemaal niet logisch vind, is dat in een welvarend land als Nederland deze verschillen nog steeds bestaan. Wij geloven in gelijke kansen voor iedereen. Juist als het gaat over gezondheid.
En dat betekent dat we voor sommige mensen nét iets meer moeten doen. Dat vraagt om begrijpelijke communicatie, om persoonsgericht werken, om maatwerk. Gelukkig staan gezondheidsverschillen in Nederland steeds hoger op de agenda. En dat is hard nodig om een van de grootste vraagstukken van onze tijd op te lossen.’
Patricia Heijdenrijk, directeur Pharos, expertisecentrum Gezondheidsverschillen.
Verwachtingen
Verkeerde verwachtingen en verkeerde aannames vormen volgens psychiater Hasan een groot obstakel in het contact tussen hulpverlener en vluchtelingen. Met welke verwachtingen is een vluchteling naar Nederland gekomen? Met welke verwachtingen is hij of zij aan het nieuwe leven begonnen? Maar ook: wat verwacht de nieuwkomer van de professional tegenover hem?
‘Hulpverleners denken bijvoorbeeld vaak dat alle vluchtelingen een traumatische reis achter de rug hebben, maar dat is niet altijd zo. Lang niet alle Syriërs zijn met een boot naar Europa gekomen.’ Niet elke vluchteling, benadrukt Hasan, kampt met PTSS. ‘Traumatische ervaringen hebben ze allemaal, maar dat is niet hetzelfde als PTTS. Het is zo belangrijk om de juiste diagnose te stellen om het juiste hulpaanbod te bepalen.’
Ik heb van dichtbij gezien wat een oorlog doet. Mijn moeder heeft er PTSS aan over gehouden. We praten over 26 jaar geleden, toen was er nog niet zoveel kennis en zorg. Zeven jaar heeft ze tegen zichzelf gevochten tot ze niet meer kon en haar leven heeft beëindigd. Een voorbeeld waarom jullie werk zo belangrijk is.
Leila Prnjavorac, dagvoorzitter
Context
Om te komen tot die juiste diagnose moeten professionals oog hebben voor de context. De psychiater die ook regelmatig vluchtelingen in Irak, Turkije en Syrië behandelt, ziet hoe anders mensen – in thuisland of onderweg – over symptomen, over hun psychische problemen spreken. ‘En dan gaat het opnieuw over verwachtingen. ‘Sommige mensen zijn alles kwijtgeraakt. Geld, status en dan zijn ze uiteindelijk hier, alles is achter de rug en dan kunnen ze aan de slag als schoonmaker? Dat is soms heel moeilijk om te accepteren. En dan komt alle negativiteit los. Was het dat allemaal waard? Sommigen worden daar boos of depressief van.
Er moet volgens Hasan ook kritisch gekeken worden naar de vragenlijsten die in de diagnostiek worden gebruikt. ‘Vaak zijn ze ontwikkeld vanuit een westers perspectief. De taal is soms ook een probleem. Een gezegde als ‘de kat uit de boom kijken’, begrijpen veel nieuwkomers niet. ‘Denken ze echt dat ik gek ben?’
Mensen zijn soms alles kwijtgeraakt, familie, geld en dan zijn ze uiteindelijk hier. Alles is achter de rug en dan kunnen ze aan de slag als schoonmaker. Dat is moeilijk om te accepteren.’
Aram Hasan, psychiater
Taalgebruik
Hulpverleners moeten zelf ook erg op hun taalgebruik letten. Simpele woorden, geen gezegdes of uitdrukkingen. ‘Nieuwkomers zijn vaak bang voor afwijzing, willen niet dom overkomen en zeggen daardoor snel ja. Controleer daarom altijd of de cliënt de boodschap ook echt begrepen heeft.’
De taal hoeft volgens Hasan niet altijd een barrière te zijn. ‘Een tolk kan een oplossing zijn, maar is echt niet altijd nodig. Sommige mensen spreken de Nederlandse taal beter dan dat ze in eerste instantie zeggen. Het allerbelangrijkste is dat contact. De relatie. We weten uit onderzoek dat een groot aantal cliënten – na het eerste contact- niet meer op komt dagen. Dat zegt heel veel. Cliënten zijn niet gemotiveerd, klinkt het dan. Maar is dat wel zo? Dus investeer in de relatie, kijk naar de setting, naar de dynamiek vanaf het eerste moment. Cliënten moeten zelf ook geloven in de behandeling. Dat is zo belangrijk.’
Preventie
De psychiater benadrukt het belang van preventieve programma’s. ‘Ik werk zelf ook met een programma voor groepen en ik zie dat het werkt. Veel deelnemers hebben vervolgens geen specialistische hulp meer nodig. Ik denk dat we daar heel veel mee kunnen winnen en de wachtlijsten kunnen terugdringen. Dat is winst voor de vluchtelingen en voor de samenleving.’
Kunnen wij als samenleving zodanig op maat werken dat mensen vooruitgaan? Mensen zijn niet vijf dagen per week met therapie bezig. Ze gaan sporten, muziek maken, sociale activiteiten ondernemen die net zo belangrijk zijn. Daar moeten we oog voor hebben, ruimte en tijd voor maken. Ik hoop dat er in de nieuwe inburgeringswet ruimte is voor maatwerk. Ruimte voor gezondheid.’
Evert Bloemen, arts Pharos
Er wordt van alles gedaan voor nieuwkomers. Taal, werk, leren omgaan met geld. De druk op nieuwkomers is groot. De ene partij weet niet waar de ander mee bezig is. Ondertussen groeit de druk op de nieuwkomer en dat staat soms haaks op wat we met aandacht voor psychische gezondheid willen bereiken.
Frank Steenhuisen
Paneldiscussie: Hoe gaat het met psychische zorg aan vluchtelingen en wat kan beter?
Ellen uiters onderzoeker bij RIVM, Iyad Abdullah, sleutelpersoon en sociaal werker bij Versa Welzijn, Samrad Ghane, GZ-psycholoog bij GGZ Parnassiagroep & Arq Centrum ’45, en Evert Bloemen, arts bij Pharos hebben met elkaar de stand van de psychische zorg aan vluchtelingen bediscussieerd. Een overzicht van de inzichten, verwachtingen en feiten ten aanzien van het systeem, preventie en vroegsignalering, en vertrouwen:
Systeem
- ‘We hebben toch al heel lang vluchtelingen in Nederland. Hoe komt het dat we nog zo worstelen met dit onderwerp? We zien dat er een voortdurende schommeling is in de aandacht. Ook vanuit Den Haag. En dat zien we terug in de investeringen. De afschaf van de tolkenfinanciering heeft de hulpverlening geen goed gedaan.’ (Evert Bloemen)
- ‘We zijn in Nederland goed in veel zaken. Twee daarvan zijn bureaucratie en het afbakenen van domeinen. Wanneer mensen met meerdere domeinen te maken krijgen dat wordt het complex. Nieuwkomers zijn per definitie mensen die op meerdere domeinen problemen ondervinden.’ (Samrad Ghane)
- ‘Het is een misvatting dat psychische gezondheid zich enkel in het hoofd van mensen afspeelt. Psychische gezondheid speelt juist in de omgang met anderen, in sociale relaties. Hiervoor zijn interventies belangrijk, die samen met de GGZ ontwikkeld kunnen worden. Dan hebben we de problemen van de wachtlijsten niet, is er minder sprake van stigma. We moeten niet blijven hangen in diagnoses. We komen er in de psychiatrie steeds meer achter dat diagnoses niet zoveel zeggen.’ (Samrad Ghane)
- ‘Er wordt van alles gedaan voor nieuwkomers. Taal, werk, leren omgaan met geld. De druk op nieuwkomers is groot. De ene partij weet niet waar de ander mee bezig is. Ondertussen groeit de druk op de nieuwkomer en dat staat soms haaks op wat we met aandacht voor psychische gezondheid willen bereiken.’ (Frank Steenhuisen)
- ‘Gemeenten zien het belang van psychische zorg steeds meer. De gemeente Ede biedt nu bijvoorbeeld trainingen aan voor werkgevers die met statushouders werken. In deze trainingen is ook aandacht voor de psychische gezondheid. Wij als Pharos delen dit soort voorbeelden ook met de rest van het land.’ (Elize Smal)
- ‘De financiering blijft een belangrijk punt. Ik denk dat de zorgverzekeraars hier ook zeker een rol in kunnen spelen.’ (Ellen Uiters)
Preventie & Vroegsignalering
- ‘In Utrecht beginnen wij met een cultureel kennismakingsgesprek bij de huisarts. Ik heb dit samen met een Syrische cliënt ontwikkeld, bedoeld om psychische problematiek eerder in beeld te krijgen. Na dit eerste gesprek krijgen de cliënten een vervolggesprek aangeboden bij de POH-GGZ. Waar zit de stress, waar maakt u zich zorgen over. Wanneer er problemen zijn, kunnen we verschillende interventies inzetten.’ (Gerdien Tempelman)
- ‘Ik heb moeite met het onderscheid tussen preventieve- en curatieve zorg. Veel aanbod dat we in Nederland als preventief zien, is wel degelijk curatief.’ (Samrad Ghane)
- ‘Scholen zijn bij uitstek de plek om kinderen en gezinnen te bereiken. Op veel scholen wordt er – samen met partners in de wijk – ook rondom gezondheid van alles georganiseerd. Een school ziet heel veel.’ (Anna de Haan)
Vertrouwen
- ‘Voor veel vluchtelingen is het moeilijk om vertrouwen te hebben in de hulpverlening. In het land van herkomst – in Syrië, in Eritrea – zijn er geen stichtingen, geen vrijwilligers. Alles is overheid, alles is regering. Ze geloven niet dat iemand hen zomaar gaat helpen. De achterdocht is groot.’ (Gharib Ali)
- ‘Je moet nieuwkomers vanaf dag 1 aandacht geven. Mensen zijn niet gewend om over problemen te spreken. Door de juiste vragen te stellen, goed te luisteren, verdien je het vertrouwen.’ (Iyad Abdullah)
- ‘Een goed begin is het halve werk, dat geldt voor elk contact. Investeer in dat eerste contact, dat verdient zichzelf terug. Nodig mensen uit om te spreken. Dat is onze uitdaging. We weten dat mensen soms vijf tot zeven jaar wachten voordat ze hulp zoeken, dat zijn verloren jaren.’ (Evert Bloemen)
In Syrië en Eritrea zijn geen stichtingen, geen vrijwilligers. Alles is overheid. De achterdocht is daarom vaak erg groot.’
Gharib Ali
Workshops
Workshop 1: Preventie interventies
Bamboo
Een nieuwe groepsgewijze preventieve methode opgezet door Gezondheidszorg asielzoekers (GZA) in de asielzoekerscentra. Tom Hendriks & Caspar Losbaars, GZA.
Bamboo is de naam van een nieuw preventieprogramma dat het Gezondheidscentrum voor asielzoekers (GZA) in de asielzoekerscentra van COA sinds 2020 uitvoert. Het is gericht op het bevorderen van de veerkracht. Er zijn vijf bijeenkomsten met als thema: veerkracht, emoties, sterkte, dankbaarheid en positieve doelen. Het programma is cultureel sensitief. Eerder is een vergelijkbaar programma uitgevoerd in Suriname, waar het effectief bleek voor laaggeschoolde deelnemers van een niet-Westerse achtergrond. Iedereen in het AZC kan zich aanmelden. Het programma wordt per taalgroep met behulp van een tolk uitgevoerd door de POH-GGZ van het AZC. Ook mensen uit de doelgroep worden betrokken.
7Roses
Een laagdrempelige empowerment methodiek voor statushouders met psychosociale problemen. Eva Heezemans, Centrum 45.
7 Roses is een herstel-ondersteunend programma dat zich richt op het hervinden van persoonlijke krachten en sociaal kapitaal. Reden om dit te starten was omdat trauma-gerichte interventies vaak onvoldoende antwoord gaven. Centraal staan begrippen als Connectedness, Hope, Identity, Meaning, Empowerment (CHIME). De bijeenkomsten hebben een vaste structuur, waarbij het actieplan centraal staat, in combinatie met oefeningen.
Het programma is geëvalueerd met vragenlijsten en kwalitatieve interviews met de trainers. Deelnemers raden het anderen aan. Het wordt aangeboden door Centrum ‘45 aan mensen die op de wachtlijst staan voor een traumabehandeling. Het past ook bij een minder gespecialiseerde behandelaanpak, ook als mensen nog maar kort in Nederland zijn.
PM+
Ontwikkeling van een laag-intensieve psychologische interventie voor en door Eritrese vluchtelingen. Sara Menelik, GGD Amsterdam.
PM+ is een korte interventie gericht op het terugdringen van licht psychische klachten bij individuele vluchtelingen. Het gaat om vijf wekelijkse sessies, door mensen die getraind zijn als lekencounselor. Zij hoeven geen gezondheidsachtergrond te hebben. Er is gekozen voor Eritrese vluchtelingen, omdat zij moeite hebben om hun weg te vinden binnen het Nederlandse gezondheidssysteem. In PM+ is er aandacht voor de problemen die mensen ervaren, de barrières om hulp te vragen en te krijgen, de coping strategieën. PM+ kan succesvol zijn, mits er een gezamenlijk gesproken taal is, mits er geen lange wachttijden zijn, mits je outreachend werkt en mits er samenwerking is met instellingen die cultuursensitief werken.
Workshop 2: Psychologische hulpverlening
De weg naar psychische hulp
Een verkenning naar de ervaringen van statushouders met psychische problemen en het vragen om hulp. Evert Bloemen, Pharos.
In deze verkenning is met een aantal vluchtelingen gesproken over psychische klachten en het vragen van hulp. De interviews leverden barrières op die corresponderen met wat de literatuur hierover zegt: stigma en schaamte, beperkte kennis (van Nederland, de taal en zorgsysteem), andere verwachtingen, het gevoel niet begrepen te worden en praktische problemen. De aanbevelingen sluiten aan bij de barrières: geef informatie en spreek over psychische problemen, train statushouders over hoe om te gaan met stress, investeer in scholing van professionals, cultuursensitief werken, optimale communicatie, maak gebruik van sleutelpersonen. De winst qua zorg zit vooral in het sociaal domein en bij de eerste lijn. Met eenvoudige dingen kun je al veel doen. Het is niet allemaal specialistisch of traumatherapie wat nodig is. Taal is en blijft een lastig probleem, dat wordt vergroot door het wegvallen van de tolkenvergoeding.
Blendend Learning
Training ‘Cultuursensitief behandelen voor ggz-professionals’. Larissa van Beek, ARQ Kenniscentrum Migratie.
De aanleiding was dat vluchtelingen vaak te laat in specialistische behandeling komen. De tijd om de klachten te stabiliseren duurt langer als mensen lang met klachten hebben rondgelopen. En er zijn veel sociale problemen die door anderen moeten worden opgepakt. In de opleiding van professionals in de ggz is weinig aandacht voor cultuursensitief werken. Door de training worden hulpverleners zich meer bewust van het belang van; taal, menselijk contact, vertrouwen meer eigen regie en het belang dat statushouders zich begrepen voelen. De training bestaat uit een e-learning en 2 dagen training. Veel aandacht gaat eruit naar bewustwording van eigen waarden en vooroordelen. Het werken met het Culturele Interview om dieper door te vragen naar culturele aspecten. Er worden praktijksituaties geoefend met een acteur.
Workshop 3: Inburgeren en psychische gezondheid
Wie ben jij? Wat kan je, wat heb je nodig?
Een integrale werkwijze en maatwerk voor statushouders op weg naar integratie en arbeid. Marga Klein Swormink, Meerinzicht (gemeente Ermelo, Harderwijk en Zeewolde).
De deelnemende gemeenten hadden de volgende uitgangspunten voor dit project: een brede benadering (breder kijken dan werk, meer gericht op de persoon), emancipatorische visie, oplossingsgericht werken en versterken van eigen regie. Er is een klantreis gedaan: welke stappen loop je door in de organisatie als klant? Dit start al in het AZC, daar moet je dus als gemeente outreachend naar toe. Belangrijk is de brede intake aan de hand van Competensys, een systeem gericht op alle leefgebieden. Daarna het maken van een ondersteuningsplan, gericht op voltijd trajecten, vier dagen in de week, met focus op werknemersvaardigheden. Dit in een modulaire aanpak van 20 weken. Er is gekeken naar effectief gedrag van klantmanagers en welke stappen in traject zijn werkzaam. Wat voor soort sleutelfiguren zijn er nodig, want er zijn verschillende typen, die allen in verschillende fasen nodig zijn.
Sleutelpersonen Gezondheid.
Wat kunnen getrainde sleutelpersonen bieden, hoe kunnen zij helpen? Inge Goorts, Pharos, samen met Iyad Abdullah, sleutelpersoon en sociaal werker bij Versa Welzijn, Hilversum.
Een groeiend aantal gemeenten werkt met Sleutelpersonen Gezondheid, opgeleid door Pharos. Het taboe van psychische problemen maakt dat sleutelpersonen een rol kunnen spelen. Zij hebben het vertrouwen van de doelgroep, kunnen outreachend werken, maken verbindingen vanuit de kennis van zowel Nederland als de eigen cultuur en achtergrond. Zij kunnen mensen helpen in het eigen sociale netwerk en ook in het systeem van de zorg. Sommigen van de sleutelpersonen richten zich op een vorm van counseling (PM+, zie workshop1). Anderen richten zich op preventieve activiteiten, met voorlichting en groepswerk. Weer anderen meer op de toeleiding naar zorg. Het belang van het werk van de sleutelpersonen verspreidt zich na goede ervaringen via de gemeenschap. Laagdrempelige activiteiten met een sociaal karakter (voorlichting met eten) slaan vaak aan. Samenwerking met anderen in het netwerk is cruciaal. Het kennen van de eigen grenzen ook. Daarom is de inbedding van een sleutelpersoon in een organisatie zo belangrijk.
Workshop 4: Jongeren en gezinnen
Gezinshereniging
Psychosociale problematiek voor individuen en gezinnen, voorbereiden en begeleiden. Elize Smal, Pharos en Voorbereid op gezinshereniging, Ruth de Wit, GGD Gelderland Zuid.
Er zijn veel signalen over problematiek rondom gezinshereniging. De wachttijden worden als stressvol ervaren, zowel vanwege de duur, de onzekerheid en de druk die vanuit de familie wordt uitgeoefend. Bij afwijzing zijn er vaak psychische gevolgen, mensen worden somber door het idee zonder familie te blijven. Vooral bij alleenstaande minderjarigen is dit sterk en leidt soms tot het stoppen met school. Ook zijn er schulden gemaakt die voor druk zorgen. Na hereniging zijn er regelmatig spanningen in relaties door de langere scheiding en door wantrouwen. Er zijn echtscheidingen door de veranderende relaties en huiselijk geweld. Dit alles heeft een negatief effect op inburgering en integratie. Omdat de jeugdgezondheidszorg alle kinderen ziet kunnen zij een rol spelen bij de problematiek rondom gezinshereniging. Door GGD Gelderland Zuid is daartoe een gesprekstool ontwikkeld om op een laagdrempelige manier te spreken over de effecten van de gezinshereniging. Daarop kun je in de voorlichting en ondersteuning bij aansluiten.
MindPower
Een training voor vluchtelingenjongeren gericht op stressreductie en het vergroten van veerkracht. Bärbel Kühn, Vluchtelingenwerk.
Na de training MindFit kwamen vluchtelingenouders met de vraag of hun kinderen ook niet een dergelijke training konden krijgen. Vluchtelingkinderen hebben hun eigen problemen: zoeken naar de eigen identiteit, leven tussen twee culturen, onderbroken ontwikkeling, problematiek bij hun ouders en verlies van vrienden en familie. Ook hebben zij hun eigen psychische klachten. Het doel van MindPower is divers: bewustwording over identiteit en bepaalde klachten, kennis overbrengen over stress en psychische klachten, benutten en aanleren van effectieve coping strategieën, zicht krijgen op talenten en mogelijkheden, vergroten zelfredzaamheid en het ontwikkelen van een positief toekomstbeeld. De thema’s van de zes bijeenkomsten sluiten hierbij aan. De trainingen vinden plaats in een eigen taalgroep voor 8-12 jongeren in de leeftijd van 15 t/m 19 jaar. Eén van de trainers spreekt de taal van die groep. Tot nu toe was de training op locatie bij VluchtelingenWerk, het kan ook op scholen. Het betrekken van ouders is cruciaal, er is een afsluitende bijeenkomst met de ouders.
