Van zorg naar gezondheid: houd aandacht voor mensen in een kwetsbare positie
Nu gemeenten aangegeven hebben uit het IZA te stappen, zien wij een risico dat mensen in een kwetsbare positie het kind van de rekening worden. Het terugdringen van gezondheidsverschillen kan alleen effectief uitgevoerd worden als alle partijen zich gezamenlijk inzetten om de benodigde transitie van zorg naar gezondheid te bereiken. Met veel meer aandacht voor de leefwereld van mensen in kwetsbare posities. Waar de focus nu vaak ligt op leefstijlinterventies, is een bredere bewustwording nodig over de context van gezondheidsverschillen en de aangrijpingspunten voor beleid.
Gemeenten spelen hierin een sleutelrol, omdat zij op lokaal en regionaal niveau de achterliggende oorzaken van gezondheidsverschillen kunnen aanpakken. Door hun inzet op thema’s zoals bestaanszekerheid, een gezonde leefomgeving, huisvesting en sociale samenhang, kunnen zij daadwerkelijk een verschil maken. Gemeenten zijn daarmee onmisbare partners in het behalen van de doelen van het IZA. Het is cruciaal dat het sociale en medische domein blijven investeren in samenwerking.
Sociaaleconomische gezondheidsverschillen zijn een duidelijk onrecht. De plaats waar je wieg staat, bepaalt in grote mate je kansen op een gezond leven. In landelijk en lokaal beleid is het verkleinen van deze gezondheidsverschillen dan ook al langere tijd een speerpunt. Ook in het recent gepubliceerde hoofdrapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV-2024) beschrijft het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) opnieuw dat het terugdringen van gezondheidsverschillen een van de vijf grote opgaven op weg naar 2050 is.
Hoewel beleidsmakers inmiddels goed weten wat in de praktijk werkt, zoals een domeinoverstijgende aanpak, ongelijk investeren voor gelijke kansen en samenwerken met de mensen om wie het gaat, zien we dit in de uitvoering van de IZA-regioplannen nog onvoldoende terug.
De nadruk op gezond gedrag als individuele verantwoordelijkheid blijft hardnekkig. Terwijl bekend is dat gezondheidsachterstanden vooral voortkomen uit structurele ongelijkheid in bestaanszekerheid, leef- en werkomstandigheden. En dat de transitie van zorg naar gezondheid – waar het IZA immers voor bedoeld is - dus vraagt om een brede integrale aanpak die ook de sociale determinanten van gezondheid adresseert.
Nu gemeenten hebben aangegeven pas weer deel te nemen aan gesprekken over een nieuw IZA wanneer er afspraken zijn gemaakt over een gezamenlijke en gelijkwaardige samenwerking roepen wij de betrokken partijen op om er dan óók voor te zorgen dat de gemaakte afspraken in de praktijk uitpakken zoals ze bedoeld zijn. Hierbij moeten de volgende drie aandachtspunten centraal staan:
Aandachtspunt 1:
Integreer gezondheidsverschillen als rode draad in alle plannen
Hoewel de IZA regiobeelden inzicht bieden in de gezondheidssituatie, blijft de focus in veel regioplannen hangen bij leefstijl en gezondheidsvaardigheden. De echte uitdaging blijft echter achterwege: een structurele aanpak van onderliggende oorzaken van verschillen in gezondheid, welke voor een groot deel liggen in de toegankelijkheid van diensten binnen en buiten de zorg. Het gaat hierbij om belemmeringen op het gebied van begrijpelijkheid, beschikbaarheid, betaalbaarheid en passendheid van aanbod. Wij pleiten voor het verkleinen van gezondheidsverschillen als rode draad door alle IZA thema’s, waarbij alle betrokken partijen kritisch kijken naar de toegankelijkheid van hun diensten voor mensen in een kwetsbare sociaaleconomische positie én hoe ze daarbij samenwerken met inwoners, sleutelfiguren of ervaringsdeskundigen.
Aandachtspunt 2:
Durf te investeren waar dat nodig is en werk gelijkwaardiger samen
Een ander vaker genoemd kritiekpunt op de IZA-plannen is het gebrek aan gelijkwaardige samenwerking tussen de domeinen zorg en welzijn. De beschikbare gelden blijven voornamelijk binnen de zorgsector en vinden nauwelijks hun weg naar het sociale domein. Dit betekent dat bredere investeringen die nodig zijn om gezondheidsverschillen terug te dringen in het sociale én het fysieke domein (denk aan gezonde en veilige woon- en leefomstandigheden) achterblijven. Deze eenzijdige benadering ondermijnt de overgang van een focus op ziekte naar een focus op gezondheid en welzijn.
Dit uit zich ook door het signaal dat gemeenten afgelopen vrijdag hebben afgegeven door uit het IZA te stappen. Zij roepen op tot meer gelijkwaardige afspraken en een versterking van hun financiële en bestuurlijke positie. Ook Sjaak Wijma, voorzitter van het Zorginstituut Nederland sprak zich in de zomer al uit over een benodigde herverdeling van financiële middelen “We moeten het lef hebben om zorggeld over te hevelen naar gemeenten en het sociale domein” (bron: skipr)
Aandachtspunt 3:
Zet de inwoner centraal en sluit aan op hun dagelijkse realiteit
Een duurzame aanpak van gezondheidsverschillen begint bij de mensen om wie het gaat. Dat betekent niet alleen dat zorg en ondersteuning toegankelijk en begrijpelijk moeten zijn, maar ook dat het passend is en aansluit op hun dagelijkse realiteit. In de huidige plannen ontbreekt deze focus.
Te vaak is beleid gericht op de ‘gemene deler’, waardoor mensen met wie het relatief al goed gaat hiervan nog meer profiteren. Juist de mensen die zorg en ondersteuning het hardst nodig hebben, hebben hier het minste toegang toe. Mensen die moeite hebben met lezen en schrijven, mensen met geldzorgen, nieuwkomers en ouderen zijn slechts enkele van de groepen die negatieve gevolgen van gezondheidsverschillen ervaren. Juist zij zullen in het ontwikkelen van plannen een actieve stem moeten krijgen. Door co-creatie als werkwijze te hanteren, waarin gelijkwaardig samengewerkt wordt tussen inwoners, informele netwerken, professionals en beleidsmakers kan inzicht verkregen worden in de gezondheidsbehoeften van de mensen om wie het gaat en kunnen oplossingen ontwikkeld en uitgevoerd worden die afgestemd zijn op hun behoeften, omstandigheden en capaciteiten.
Wat we tot nu toe zien is dat inwoners nauwelijks betrokken zijn bij de IZA regioplannen, laat staan de “moeilijk bereikbare doelgroepen”. De regio’s beroepen zich vaak op input van ledenraden en cliëntenraden, maar deze gremia vormen geen representatief beeld van de mensen die dagelijks worstelen met gezondheidsachterstanden. Zonder de stem van deze inwoners zelf blijft de vraag hangen: in hoeverre wordt hun perspectief meegenomen in de plannen?
Het is tijd voor een fundamentele koerswijziging
Hoewel de intenties van het IZA veelbelovend zijn, kunnen wij onze boodschap niet genoeg benadrukken: zonder aandacht voor eerlijke kansen op een gezond leven blijven de gezondheidsverschillen voortbestaan.
Te vaak gaan beleidskeuzes nog uit van de “gemiddelde zelfredzame burger,” terwijl niet iedereen dezelfde kansen of middelen heeft om aan dat beeld te voldoen. Dit leidt tot onbedoelde uitsluitingsmechanismen, waardoor juist de mensen die ondersteuning het hardst nodig hebben buiten de boot vallen.
Het is essentieel om deze aannames kritisch te onderzoeken en ruimte te maken voor een breder perspectief op menselijkheid en diversiteit. Gezondheid is meer dan de eigen regie nemen over de uitdagingen in het leven – het is een weerspiegeling van hoe we onze welvaart verdelen, van de keuzes die we maken waarin we mensen laten opgroeien, wonen en werken.
We roepen partijen in de zorg en sociaal domein op ondanks verschillen in cultuur en werkwijze, te blijven investeren in samenwerking en verantwoordelijkheid te nemen. Het ontwikkelen van een nieuw akkoord biedt een cruciale kans om domeinoverstijgende samenwerking met een centrale plek voor inwoners in een kwetsbare sociaaleconomische positie niet alleen te bevorderen, maar daadwerkelijk structureel te verankeren. Dit is het moment om de barrières die uitsluiting in beleid en praktijk veroorzaken, actief te doorbreken. Alleen door deze mechanismen aan te pakken, kunnen we ervoor zorgen dat niemand, ongeacht achtergrond of situatie, aan de zijlijn komt te staan.
Contact
Wil je meer weten, advies of gewoon even sparren? We denken graag met je mee. Neem contact op met Irene Lottman (i.lottman@pharos.nl) of Lieke Boonen (l.boonen@pharos.nl)
Lees ook: IZA regioplannen: een uitgelezen kans voor het verkleinen van gezondheidsverschillen