Een warm thuis, een fijne school, genoeg vrienden. Het zijn juist alledaagse zaken die jonge vluchtelingen in Nederland helpen bij het verwerken van de nare ervaringen die ze achter de rug hebben. Professionals kunnen hier volgens Europese experts een grote rol in spelen. Ilse Derluyn, onderzoeker sociale pedagogiek, wijst op het belang van verbinding. Met het nieuwe land én het land van herkomst.

“Jonge vluchtelingenkinderen zitten vaak met een groot gevoel van machteloosheid. Het vertrek, de reis, de aankomst in het nieuwe land. De moeilijke ervaringen blijven zich opstapelen”, zegt Ilse Derluyn, universitair docent sociale pedagogiek en coördinator van het Centre for social study of migration and refugees (CESSMIR) in Gent. “Het overkomt hen allemaal. We zien helaas dat in toenemende mate de ervaringen onderweg, en bij aankomst in Europa, ernstiger kunnen zijn dan die in het land van herkomst.” Nieuwe negatieve ervaringen zoals discriminatie en racisme in het nieuwe ’thuisland’ vergroten het gevoel van machteloosheid alleen maar.

Tegengif

Daarom is het volgens haar cruciaal dat vluchtelingen – ook jongeren en kinderen – het gevoel van controle terugkrijgen. Het gevoel van regie. Een belangrijke taak voor professionals. “Zij kunnen tegengif bieden aan al die moeilijke ervaringen. We moeten ons bewust zijn hoe groot de invloed van dagelijkse stressoren op het welbevinden van de jonge vluchtelingen is.”

Vooral zorgen over financiën, over woonruimte, over de toekomst en over achterblijvers in het thuisland leveren volgens Derluyn veel stress op. Net als eenzaamheid, het gemis van familie, gebrek aan vrienden. “Ervaringen uit het thuisland of van de vluchtreis zijn niet te voorkomen. Maar we kunnen als professionals wel hulp bieden om stress gerelateerd aan aspecten na aankomst te verminderen of te voorkomen. Bijvoorbeeld door therapie, of met hulp bij het aangaan van sociale contacten. Dat is zo belangrijk en dat gaat echt niet vanzelf.”

“Vraag naar familie, vraag naar verhalen van vroeger”

De Vlaamse pedagoog wijst erop dat veel alleenstaande minderjarige vluchtelingen ‘geheimen’ met zich mee dragen. “Verhalen over de reis, over familie die nog wel in leven is. Ze houden heel sterk vast aan deze geheimen, maar gaan er ook onder gebukt.”

Verbindingen

Daarom is het belangrijk voor hulpverleners om het vertrouwen van de jongeren te winnen en verbindingen te leggen. Vooral met het thuisland, wat volgens Derluyn vaak vergeten wordt. “Vraag naar familie, vraag naar de verhalen van vroeger. Vraag aan een jonge alleenstaande vluchteling wat zijn moeder vroeger deed wanneer hij niet kon slapen. Of vraag wat nachtmerries in zijn land betekenen.”

Op het eerste oog functioneren volgens Derluyn veel jonge vluchtelingen goed. “Er is tegenwoordig veel aandacht voor de veerkracht van deze kinderen en die is er zeker. Maar laten we niet voorbijgaan aan het verdriet, het leed dat deze kinderen met zich mee dragen. Vergeet niet: het zijn gewone kinderen in buitengewone situaties.”

Derluyn doet haar verhaal op de conferentie ‘Het welbevinden van vluchtelingenjeugd in Nederland en Europa: Geen nieuws, goed nieuws?’ dat op 11 maart werd georganiseerd door Pharos.

De belangstelling voor het onderwerp is groot. In de zaal zitten uiteenlopende professionals – van kinderarts, gezinswerker tot leerlingbegeleider – die stuk voor stuk dagelijks met jonge vluchtelingen te maken hebben. De behoefte om kennis te delen en ervaringen uit te wisselen blijkt groot.

Betrokkenheid

“De grote opkomst laat zien hoe groot de betrokkenheid is van de professionals bij deze groep”, zegt adviseur en projectleider Anna de Haan. Pharos vindt het belangrijk om professionals die met vluchtelingenjeugd werken bij elkaar te brengen. De Haan: “Deze kinderen trekken zelf niet aan de bel. Daarom die vraag: Geen nieuws, goed nieuws? Het is heel belangrijk om de vinger aan de pols te houden. Hoe gaat het met de vluchtelingenjeugd in Nederland? Wat kan beter? Wat kunnen we van elkaar leren?”

Professionals kunnen het verschil maken, zegt De Haan. “De internationale experts stellen dat de situatie in het nieuwe land vaak van grotere invloed is op het welbevinden van jonge vluchtelingen dan de nare ervaringen in het land van herkomst.”

Dat is ook de boodschap die Maaike Stolte van VluchtelingenWerk Oost-Nederland mee naar huis neemt: “We zijn soms zeer trauma-gericht, maar het gaat juist om de dagelijkse omgeving. Het gaat over meedoen, op school, in sport.”

Volgens De Haan kan het onderwijs daarom een grote rol spelen in het welbevinden van jonge vluchtelingen. “School is vaak een van de eerste veilige plekken voor deze kinderen. Het is de plek om de verbinding te maken tussen vroeger en nu, tussen verwachtingen in het nieuwe land en het land van herkomst, en tussen thuis en school.”

“Ik ben onder in druk van alle kennis en expertise, maar het belangrijkste voor jonge vluchtelingen, weet ik uit ervaring, is de menselijke kant van de professionals, daar gaat het om. Om oprechte interesse”, zegt Hawal Nabi, student pedagogiek en zelf op 9-jarige leeftijd met z’n familie uit Irak naar Nederland gevlucht.

“We moeten veel vaker aan deze vluchtelingenkinderen vragen hoe het echt met ze gaat. Maar dan ook echt de diepte in”, zegt Karin Kloosterboer van Kind met Recht.

Complexiteit

In de workshops komt de complexiteit van het Nederlandse systeem, van de keten rondom de zorg voor jonge vluchtelingen naar voren. Gemeenten zijn sinds januari verantwoordelijk voor de jeugdhulp aan kinderen in het azc. De eerste geluiden zijn dat dit kansen biedt voor verbetering.

Het jeugdzorglandschap rondom vluchtelingenkinderen is volgens de aanwezige professionals erg gefragmenteerd. Verschillende disciplines werken aan het welbevinden van deze kinderen, maar ze kunnen elkaar niet altijd goed vinden. Bovendien zijn de regionale verschillen groot, blijkt in de workshops. “Daarom is het zo belangrijk om kennis te delen, ervaringen uit te wisselen. Er zit hier zoveel kennis aan tafel, we hoeven niet allemaal het wiel opnieuw uit te vinden”, zegt een van de professionals.

Een ander benadrukt het belang van de lokale samenwerking tussen de verschillende partijen, van onderwijs tot ggz. “Weet elkaar te vinden, houd korte lijntjes. En belangrijk: een organisatie moet hierin wel de regie pakken.”

“Professionals kunnen het tegengif bieden”

Een professional schetst hoe lastig het voor een school soms is om extra hulp in te schakelen voor een leerling. Het kost volgens haar veel tijd en energie om de juiste hulp te vinden. Een ander stelt dat de vele verhuizingen in de periode na aankomst in Nederland, van azc naar azc, niet bijdragen tot een ‘rustige landing’. “Kinderen moeten dan weer afscheid nemen van school, van vriendjes. Terwijl we net horen hoe belangrijk het opbouwen van een nieuw sociaal netwerk is.”

Machteloosheid

Anders Hjern is een van de sprekers, hij doet al meer dan 40 jaar onderzoek naar de gezondheid en welzijn van migranten- en vluchtelingenkinderen en is werkzaam bij het Centre for Health Equity Studies in Stockholm. Hjern staat stil bij de veerkracht van jonge vluchtelingen. Bij groepen die lange tijd zijn gevolgd, blijken de meeste stressklachten zoals nachtmerries en angsten na een paar jaar flink te zijn afgenomen.

Veel hangt af van de situatie in het nieuwe land, zegt de Zweedse onderzoeker. “We gaan soms voorbij aan de psychosociale context van nieuwkomers. De moeilijke tijd in het azc, het gebrek aan een sociaal netwerk. Het feit dat ze helemaal opnieuw moeten beginnen. Veel van deze kinderen hebben vooral behoefte aan de dagelijkse structuur, van school, sporten, vrienden.”

Trauma

Hij vertelt over een jong meisje, vijf jaar oud, uit Chili. Hij leerde haar jaren terug kennen toen ze nog maar net in Zweden was. Ze had veel ellende meegemaakt. “En haar moeder vertelde me destijds dat ze op 1,5-jarige leeftijd lange tijd in het ziekenhuis had gelegen en sindsdien erg was veranderd.” Het meisje had nachtmerries, was hyperactief.

Later op de basisschool liep het meisje vast. Ze maakte ruzie met andere kinderen, kon niet stil zitten. De kinderarts onderzocht haar en kwam samen met een psychiater tot de conclusie dat er sprake was van PTSS. Maar haar gedrag werd steeds vreemder en de artsen besloten een neurologisch onderzoek te laten uitvoeren, een CT-scan. “En wat bleek, het meisje had een ernstige hersenbeschadiging.”

Het voorbeeld is Hjern altijd bijgebleven. “Kijk naar het kind, niet alleen naar het trauma”, was de les die het jonge meisje hem leerde. “We moeten niet vergeten dat het bovenal gewoon kinderen zijn”, klinkt het opnieuw.

Cultuursensitief

Volgens Hjern is ook in Zweden nog een wereld te winnen op het gebied van cultuursensitieve gezondheidszorg. “Op de opleidingen wordt daar – net als hier in Nederland, naar ik begreep, te weinig aandacht aan besteed. Het gaat daarbij zeker niet alleen om kennis over andere culturen, maar juist om kennis over onszelf. Wij als artsen, maatschappelijk werkers of docenten zijn allemaal dragers van onze culturele context. Dat heeft ons gevormd en daar moeten we ons bewust van zijn.”

Meer informatie over de zorg voor vluchtelingenkinderen

• Meer informatie over jonge vluchtelingen vind je in ons infosheet Asielzoekers, vluchtelingen en statushouders – kinderen en jongeren.
• Hier lees je meer over ons thema Gezond opgroeien.
• Heb je een specifieke vraag, neem contact op met Anna de Haan, A.dehaan@pharos.nl.