Wat zijn gezondheidsvaardigheden?

We maken onderscheid tussen gezondheidsvaardigheden op persoonlijk niveau en op organisatorisch niveau.

Persoonlijke gezondheidsvaardigheden zijn vaardigheden van mensen om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheidsgerelateerde beslissingen.

Drie typen vaardigheden spelen een rol²:

1. Functioneel (zoals lezen en schrijven, rekenen, zoeken op internet)
2. Interactief of communicatief (zoals begrijpend lezen, abstract denken, hoofd- van bijzaken scheiden, reflecteren)
3. Kritisch (zoals toepassen van informatie, ordenen, vooruitdenken, prioriteiten stellen)

In het dagelijks leven hebben mensen die minder gezondheidsvaardig zijn onder andere moeite met:

• medicijnen op de juiste manier innemen
• de weg vinden in het ziekenhuis
• zoeken op het internet (digitale vaardigheden)
• (uitnodigings)brieven en mails begrijpen
• folders, websites, formulieren, bijsluiters begrijpen
• gesprekken met zorgverleners voeren
• uitleg en adviezen begrijpen en in praktijk brengen

Gezondheidsvaardigheden van organisaties

Naast persoonlijke gezondheidsvaardigheden, spreken we van gezondheidsvaardigheden van organisaties. Dit is de mate waarin organisaties het mensen mogelijk maken om informatie en (zorg)aanbod te vinden, begrijpen, beoordelen en te gebruiken³ ⁴. Een ‘gezondheidsvaardige organisatie’ is dus een organisatie die toegankelijk en begrijpelijk is voor iedereen, ongeacht iemands niveau van gezondheidsvaardigheden. Alle organisaties die zich richten op patiënten, cliënten, inwoners of algemeen publiek kunnen toewerken naar het worden van een gezondheidsvaardige organisatie.

Lees meer in onze Infosheet Gezondheidsvaardige Organisatie. En bekijk in dit model de 10 kenmerken van een gezondheidsvaardige organisatie.

Wat is laaggeletterdheid?

Een deel van de mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is laaggeletterd. Laaggeletterd betekent dat iemand zoveel moeite heeft met lezen en schrijven dat het diens dagelijkse leven beïnvloedt.

Mensen die het Nederlands niet of nog niet spreken zijn niet laaggeletterd. Zij kunnen in hun eigen taal, of in een gezamenlijke taal, namelijk wel informatie lezen en schrijven. Als ze dat echter in hun moedertaal niet kunnen, dan vallen ze wel onder de noemer laaggeletterd.

Er is een verschil tussen laaggeletterdheid en analfabetisme. Mensen in die laatste groep kunnen helemaal niet lezen of schrijven.

Feiten en cijfers laaggeletterdheid

• 2,5 miljoen mensen in Nederland van 16 jaar en ouder zijn laaggeletterd⁵.
• Laaggeletterdheid komt meer voor onder praktisch opgeleiden, ouderen en migranten^{6 1}.
• De grootste groep laaggeletterden (45%) bestaat uit ouderen met een Nederlandse achtergrond en een middelbaar opleidingsniveau⁷.
• Iets meer dan de helft van de laaggeletterden heeft geen migratieachtergrond. Dat betekent dat iets minder dan de helft wel een migratieachtergrond heeft⁵.
• 14% van de 15-jarige leerlingen in Nederland heeft grote moeite met het begrijpen van hun schoolboeken. Deze groep loopt het risico om op latere leeftijd onder de noemer ‘laaggeletterd’ te vallen⁷.
• 42% van de mensen die alleen basisonderwijs gevolgd hebben, is laaggeletterd. Dit percentage neemt sterk af als het onderwijsniveau stijgt⁸.

Feiten en cijfers gezondheidsvaardigheden

• Ongeveer een op de drie Nederlanders (35 %) heeft beperkte gezondheidsvaardigheden¹.
• Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden maken meer gebruik van zorg en ervaren de kwaliteit van de zorg die ze krijgen als minder goed⁹.

Feiten en cijfers digitale vaardigheden

• Bijna één op de vijf volwassenen in Nederland heeft beperkte digitale vaardigheden. Als je moeite hebt met lezen, schrijven en rekenen, is de kans ook groter dat je moeite hebt met digitale zaken. In de factsheet ‘Digitale vaardigheden’ lees je hier meer over.

Beperkte gezondheidsvaardigheden zorgen voor slechtere gezondheid

Er is een duidelijke samenhang tussen beperkte gezondheidsvaardigheden en een slechtere gezondheid.

• Astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden beduidend vaker voor¹¹.
• Diabetes komt vaker voor onder mensen die laaggeletterd zijn: onder mannen heeft 5.2% van de laagst geletterde mannen diabetes tegenover 1,5% van de hoogst geletterde mannen. Voor vrouwen is dat verschil nog groter: respectievelijk 6% en 0,9%¹¹.
• Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden overlijden gemiddeld gezien eerder¹².
• Het medicijngebruik bij de meest praktisch opgeleide groep is bijna tweemaal zo hoog dan bij de meest theoretisch opgeleide groep Nederlanders¹³.
• Mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden krijgen vaker te maken met ernstige medicatiefouten¹⁴.

Beperkte gezondheidsvaardigheden herkennen

Een belangrijke aanwijzing voor beperkte gezondheidsvaardigheden is opleidingsniveau: tot mbo-niveau 1 of minder dan tien jaar onderwijs in het land van herkomst. Andere signalen zijn moeite met het vertellen van een chronologisch verhaal, vermijden van lees- en schrijfsituaties, ongemakkelijk of boos worden als er te veel vragen worden gesteld, te laat komen of op de verkeerde dag komen.

Signalen beperkte gezondheidsvaardigheden

In deze checklist vind je signalen over hoe je laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden kunt herkennen.

Soms worden beperkte gezondheidsvaardigheden verward met onverschilligheid of het gebrek aan motivatie voor een behandeling. Maar, vaak begrijpt een patiënt met beperkte gezondheidsvaardigheden de uitleg of een vraag van een zorgprofessional niet goed.

Hoe houd je als organisatie rekening met gezondheidsvaardigheden?

Als organisatie kun je verschillende dingen doen om beter aan te sluiten bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Zo word je een gezondheidsvaardige organisatie.

Begrijpelijk informatiemateriaal

• Help mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden hun weg vinden in jouw organisatie. Denk bijvoorbeeld aan toegankelijke en begrijpelijke uitnodigingsbrieven voor afspraken of aan de website van uw gezondheidscentrum of ziekenhuis.
• Investeer in begrijpelijk informatiemateriaal dat is getoetst op begrijpelijkheid door mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.
• Ook als je alle communicatie hebt vereenvoudigd, blijft er altijd een groep over voor wie dit te ingewikkeld is. Bied voor deze groep maatwerk en extra ondersteuning, zoals visuele communicatie, communicatie in andere talen of hulp bij het invullen van formulieren.
• Werk samen met de mensen om wie het gaat: mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden kunnen meedenken over oplossingen voor beter toegankelijke zorg. Nodig hen actief uit om hun ervaringsverhaal te vertellen.

Begrijpelijke organisatie en medewerkers

• Zorg voor bewustwording van beperkte gezondheidsvaardigheden en de gevolgen daarvan voor gezondheid in de gehele organisatie. Met de test “Hoe begrijpelijk is mijn gezondheidsorganisatie voor iedereen?” ontdek je hoe gezondheidsvaardig jouw organisatie is.
• Zorg dat medewerkers over de kennis en vaardigheden beschikken om met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden om te gaan. Volg onze training Effectief communiceren met mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Of doe de e-learning Effectief communiceren in de zorg.
• Zorg ook dat eventueel onderzoek dat je uitvoert, bijvoorbeeld naar patiëntervaringen, inclusief is. Iedereen moet de kans krijgen om mee te doen. Besteed hier extra aandacht aan bij de werving en het niveau van de informatie en vragen. Lees hier meer over inclusief onderzoek.

Tips voor begrijpelijke communicatie

Begrijpelijk communiceren tijdens een gesprek

• Normaliseer beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid. Vraag bijvoorbeeld: ‘We weten dat veel mensen moeite hebben met het invullen van formulieren. Hoe is dat voor u?’.
• Veronderstel geen basiskennis van het lichaam
• Let erop dat je het begripsniveau van patiënten niet overschat
• Maak korte zinnen en gebruik eenvoudige woorden
• Maak geen ‘uitstapjes’ in je verhaal: blijf bij de kern van de boodschap
• Wees zo concreet mogelijk, vermijd jargon, abstracties en beeldspraak
• Herhaal de belangrijkste punten (en beperk die tot maximaal drie)
• Gebruik de terugvraagmethode: ‘Ik heb een heleboel verteld. Wat gaat u thuis vertellen?’
• Gebruik ondersteunend voorlichtingsmateriaal (ook digitaal).

Begrijpelijk communiceren in schriftelijke communicatie

• Gebruik filmpjes of getekend voorlichtingsmateriaal.
• Gebruik woorden op B1-niveau.
• Beperk de hoeveelheid informatie tot maximaal drie belangrijke punten. Verwijs eventueel voor meer informatie door.
• Een heldere opmaak en kopjes vergroten het begrip.
• Gebruik alleen materialen die getest zijn op begrijpelijkheid. En test materialen die je zelf maakt altijd op begrijpelijkheid voordat je deze in de praktijk inzet.